Openbaring: de symboliek van Openbaring

Pictogram van Restaurant

Er is veel discussie over de vraag hoe de symboliek van Openbaring uitgelegd moet worden. Vaak wordt een “letterlijke” verklaring van de symboliek verdedigd. Met “letterlijk” bedoelt men dan dat de beschreven symbolen een één op één relatie hebben met de historische werkelijkheid. In deze visie functioneert een symbool als een soort pictogram. Een pictogram verwijst naar iets, zonder dat het er betekenis aan toevoegt.

Openbaring wordt dan gezien als een boek dat objectief verifieerbare feiten in een symbolische verpakking weergeeft. Exegese komt dan neer op het zoeken van de juiste identificatie bij het symbool, ofwel het overzetten van symbolische taal in gewone taal. Robert L. Thomas (een dispensationalist) noemt als enig juiste methode dat je een symbool letterlijk moet interpreteren, tenzij de tekst het nadrukkelijk anders aangeeft.

Deze visie lijkt aantrekkelijk, maar leidt tot inconsequenties. Er staan namelijk veel beschrijvingen in Openbaring, waarvan het duidelijk is dat ze niet-letterlijk opgevat moeten worden, terwijl de passage dat niet expliciet aangeeft (bv. 5,4-6).

Ook wordt het in deze visie niet duidelijk wat de toegevoegde waarde van symbolen, ten opzichte van een rechtstreekse beschrijving van de feiten, is. Het symbolisch karakter van het boek wordt dan in feite een overbodig kenmerk dat slechts betrekking heeft op de vorm en niet op de inhoud.

Een andere benadering van de symbolen is een benadering vanuit de functie van het genre apocalyps: het bereiken van een bepaald effect bij de lezers. Het doel van de symbolen is dan niet het doorgeven van informatie in een soort codetaal, maar het beïnvloeden van de lezers.

In dit kader wordt vaak gesproken over de evocatieve kracht van symbolen. Evocatieve taal wordt gebruikt om bepaalde gevoelens en reacties op te roepen. Openbaring nodigt de lezers uit om een symbolische wereld binnen te treden, om daar de dagelijkse realiteit vanuit een ander perspectief te ervaren. Het doel van het ervaren van die nieuwe realiteit is om het gedrag van de lezers te veranderen. Evocatieve taal is daarbij effectiever dan gewone taal. Het symbolisch taalgebruik behoort in deze visie niet alleen tot de vorm van het visioen, maar is ook essentieel voor de betekenis.

Het is onjuist om vervolgens de conclusie te trekken dat de symbolen helemaal niets met de historische realiteit te maken hebben. Maar het is tevens onjuist om de symbolen puur als beschrijving van de historische werkelijkheid op te vatten. De historische realiteit van verleden, heden en toekomst wordt niet beschreven, maar herschreven en theologisch doorgelicht, met als doel een reactie op te roepen.

Voor de uitleg van symbolen is het verhelderend om onderscheid te maken tussen vier niveaus van communicatie in de tekst. (1) Het linguïstisch niveau, (2) het visionaire niveau, (3) het verwijzende niveau, ofwel de historische identificatie en (4) het symbolisch niveau, wat het symbool wil zeggen over de historische identificatie. Op deze manier wordt duidelijk dat een symbool meer doet dan het beschrijven van de realiteit. Het voegt er betekenis aan toe en werpt er een bepaald licht op.

Een voorbeeld: In Openbaring 1,16 wordt gesproken over een tweesnijdend scherp zwaard dat uit de mond van de Mensenzoon komt.

Op linguïstisch niveau gaat het om de woorden die gebruikt worden: een tweesnijdend scherp zwaard.
Op visionair niveau gaat het om wat Johannes ziet, het zwaard.
Het symbool verwijst naar het woord van God.
Op symbolisch niveau maakt het symbool duidelijk dat het woord van God even scherp als een zwaard is.

Zou je in de tekst nu “tweesnijdend scherp zwaard” vervangen door “Gods krachtige woord” (een één op één relatie tussen niveau 1 en 3), dan heb je wel de correcte identificatie gemaakt, maar ben je wel de evocatieve meerwaarde van het symbool kwijt.

Om de verwijzing en betekenis van een symbool duidelijk te krijgen is er met zes dingen rekening te houden.

De talloze kruisverwijzingen in het boek zelf. Beelden verwijzen naar elkaar in een complex systeem van parallellen en contrasten.
De achtergrond in het Oude Testament. Openbaring is gedrenkt in het Oude Testament. In de symbolen ligt vaak een verwijzing naar oudtestamentische parallellen.
Hetzelfde geldt voor talloze symbolen die ook in de Umwelt functioneren. Openbaring weerspiegelt op veel plaatsen kennis van die symbolen en mythen.
Een symbool bemiddelt vaak meerdere punten van vergelijking.
Openbaring maakt vaak gebruik van een combinatie van symbolen die onmogelijk te visualiseren zijn. Het is dat geval de bedoeling dat je de verklarende ideeën van die beelden combineert, niet de beelden zelf. Zulke beelden willen je meer op een abstract mentaal niveau aanspreken dan de meer eenvoudige beelden die je op visueel niveau aan willen spreken. Op die manier wordt er eerder een psychologische impressie opgeroepen dan een gedetailleerd plaatje.
Houd er rekening mee dat de uitleg het symbool slechts kan verduidelijken en niet kan vervangen. In de uitleg ontbreekt namelijk altijd het doel van het gebruik van symbolen, namelijk de evocatieve kracht.

Mythische taal

Openbaring maakt in de symboliek vaak gebruik van mythische taal. Vanwege allerlei bijbetekenissen bij het woord “mythisch” is het nodig om te definiëren wat er precies mee bedoeld wordt. Met mythische taal bedoelen we hier metaforische taal, die de transcendente werkelijkheid in beelden uit de mythologie weergeeft. Openbaring maakt van zulke mythen gebruik om er de waarheid mee onder woorden te brengen. Voor het beschrijven van de transcendente (bovennatuurlijke) werkelijkheid is mythische taal vaak geschikter dan propositionele (gewone) taal. Vooral omdat we die transcendente werkelijkheid hooguit door analogie met deze werkelijkheid kunnen kennen. Als in Openbaring het beest uit de zee/afgrond komt, gebruikt Openbaring mythische taal. In propositionele taal betekent zee/afgrond zoiets als “plaats van de demonische machten”. Hoewel die propositionele taal exacter overkomt dat de mythische taal, gaat er bij het overzetten toch een hele wereld van betekenis verloren.