Datering

Domitianus

Er is tegenwoordig een behoorlijk brede consensus over een datering van Openbaring in de laatste jaren van keizer Domitianus (81-96 na Christus). En minderheid verdedigt nog altijd de, in de 19^e eeuw populaire, datering vóór de val van Jeruzalem in het jaar 70 na Christus. Er zijn echter duidelijke aanwijzingen dat het boek in ieder geval na het jaar 70 gedateerd moet worden.

(1) In Openbaring 17 wordt Rome gelijkgesteld met Babylon. Uit de joodse apocalypsen blijkt duidelijk dat die identificatie pas voor het eerst na het jaar 70 gemaakt werd. Waarschijnlijk omdat Rome evenals Babylon verantwoordelijk was voor het verwoesten van de tempel te Jeruzalem.

(2) Openbaring 13,3-4.14 en 17,8.11 reflecteren kennis van de “Nero-redivivus-mythe”. Nero pleegde in 68 na Christus zelfmoord. Maar al snel ging het gerucht dat hij nog in leven was (of opgestaan) en naar het oosten was gevlucht en terug zou komen aan het hoofd van een leger Parthers (16,12). De bekendheid met die mythe wijst in ieder geval op een datering enige jaren na de dood van Nero.

Uit de literatuur krijgen we van Vespasianus en Titus (69-81 na Christus) een vrij positief beeld. Domitianus daarentegen werd door de Romeinse aristocratie wel gezien als een tweede Nero. Dat is de voornaamste reden dat veel wetenschappers Openbaring tegen de achtergrond van juist zijn regering lezen. Uit de bronnen die gebruikt worden om de regering van Domitianus te beschrijven (Suetonius, Plinius, Tacitus en Dio Cassius) krijgen we het beeld van een grillige en megalomane despoot. Ook zou Domitianus zich graag als ‘dominus et deus’ hebben laten aanspreken. Er zijn aanwijzingen dat de munten uit zijn latere regeringsjaren grotere goddelijke claims laten zien dan zijn voorgangers ooit gedaan hebben. Dat zou goed passen bij de polemiek tegen de keizerverering in Openbaring 13.

In het oudere onderzoek veronderstelde men soms een massale christenvervolging tijdens Domitianus’ regering. Daar zijn echter geen historische gegevens voor. Dat wil niet zeggen dat er helemaal niets aan de hand was. Het is goed mogelijk dat er tijdens zijn regering al op kleine schaal christenen vervolgd werden. 

Het feit dat er geen aanwijzingen zijn voor een rijksbrede vervolging ten tijde van Domitianus, kan niet ingebracht worden tegen een datering tijdens zijn regering. Het boek Openbaring veronderstelt namelijk niet dat er op het moment van schrijven heftige vervolgingen aan de gang zijn. Het beeld wat we krijgen uit hoofdstuk 2 en 3 duidt eerder op incidentele vervolgingen die plaatselijk van karakter zijn. Zo wordt in de brief aan Pergamum slechts één martelaar genoemd (2,13), terwijl in de brief aan Smyrna de gelovigen gewaarschuwd worden voor een escalatie van de verdrukking in de toekomst (2,10).

Al met al zijn er aanwijzingen voor een verharding van het regime tegen christenen en een groei van de keizercultus tijdens de regering van Domitianus. Zeker in vergelijking met zijn voorgangers. In combinatie met de onwaarschijnlijkheid van een datering voor het jaar 70 is een datering tijdens de regering van Domitianus het meest waarschijnlijk. Als aanvullend argument kan het patristisch bewijs dienen. Ireneüs noemt de laatste jaren van de regering van Domitianus al als tijd van ontstaan van het boek.